Zarządzanie zasobami ludzkimi

Zarządzanie zasobami ludzkimi- jest to system kierowania zasobami ludzkimi, który traktuje ludzi jako podstawowy zasób organizacji w ujęciu strategicznym tzn. pozyskiwania ludzi, motywowania ich i kierowania nimi.

Zarządzanie oznacza koordynację wszystkich zasobów organizacji:

-zasoby ludzkie-czyli kapitał intelektualny (wykształcenie, wiedza, umiejętności i zdolności) oraz kapitał społeczny (lojalność, uczciwość, zaufanie)

-zasoby finansowe- czyli kapitał finansowy (bieżący i długofalowy)

-zasoby rzeczowe- surowce, produkty, pomieszczenia biurowe i produkcyjne, sprzęt i urządzenia

-zasoby informacyjne- są to informacje i dane służące do skutecznego podejmowania decyzji przez managera

Rolą managera- jest kreowanie współpracy i tworzenie powiązań sieciowych na podstawie koordynacji zasobów i strategii ukierunkowanej na osiągnięcie celów organizacji

Manager koordynuje zasoby poprzez 4 funkcje kierownicze:

-planowanie i podejmowanie decyzji

-organizowanie

-przewodzenie albo kierowanie ludźmi

-kontrolowanie

Zarządzanie kadrami- to takie zarządzanie, które pomaga w kierowaniu pracownikami danej organizacji przez skonstruowanie, utrzymanie i rozwój systemów, które stanowią ramy zatrudnienia. Pracownik jest związany z firmą począwszy od działań wstępnych (rekrutacja i selekcja) poprzez kierowanie relacjami w trakcie trwania zatrudnienia (wynagrodzenie, ocena pracy, rozwój osobisty, stosunki między pracownikami a pracodawcami, skargi i dyscyplina), a skończywszy na wygaśnięciu stosunku pracy (emerytura, rezygnacja, zwolnienie, usunięcie z pracy).

Zarządzanie kadrami obejmuje proces planowania zasobów ludzkich czyli dopasowania popytu organizacji na odpowiednią liczbę i jakość pracowników w stosunku do istniejącej podaży. Popyt jest pochodną obecnych i przewidywanych działań przedsiębiorstwa.

Planowanie w organizacji- to proces związany z rekrutacją i selekcją

Rekrutacja- to system pozyskiwania pracowników n dane stanowisko. Rekrutacja polega na analizie danego stanowiska pracy, badaniu kompetencji i tworzeniu listy obowiązków które pracownik ma realizować.

Środkami rekrutacji są:

-Internet

-ogłoszenia prasowe

-agencje do spraw zatrudnienia

Zadaniami rekrutacji jest pozyskiwanie jak największej liczby osób najlepiej wykonujących dane zadanie. Rekrutacje dzielimy na wewnętrzną i zewnętrzną.

Rekrutacja wewnętrzna- polega na skorzystaniu z posiadanych zasobów pracowniczych, jest ona motywująca dla pracowników gdyż polega na awansowaniu, przeszeregowaniu lub modyfikacji zadań.

Rekrutacja zewnętrzna- polega na skorzystaniu z zasobów zewnętrznych, pozostających na rynku pracy poza organizacją, celem takiej rekrutacji jest pozyskanie takich pracowników bardziej innowacyjnych co określa się „napływem świeżej krwi jej celem może być także rozbicie Klik w organizacji.

W procesie organizowania ważną rolę odgrywa selekcja czyli wybór najlepszego kandydata na dane stanowisko.

Środkami selekcji są:

-formularze

-wywiady

-testy

-środki oceniające dodatkowe kryteria

Selekcja- jest etapem oceny pracownika. Ocena pracy to informacja dla przełożonego na temat zaplanowania ścieżki kariery.

Środkami oceny są:

-rozmowa z kierownikiem

-testy

-analiza osiągnięć

Ocena jest sygnałem do podwyżki wynagrodzenia , awansu lub skierowania na szkolenie.

Istnieje trójpodział władz:

-samoocena pracownika

-ocena pracownika przez kolegów

-manager ocenia pracownika

Ocena stanowi sygnał do szkolenia.

Szkolenie- to proces doskonalenia umiejętności. Manager podejmuje decyzję jakie szkolenia będą realizowane.

Formą szkoleń są:

-instruowanie

-kursy

-szkolenia

-studia podyplomowe

Zadaniem szkoleń jest pogodzenie potrzeb organizacji z rozwojem osobistym pracownika. Szkolenie to inwestycja która może dać skutek awansu.

Wynagrodzenia- jest to stawka podstawowa wraz z dodatkami podstawowymi (ZUS, podatki) i wynika z kodeksu pracy, który wprowadza umowę o pracę, umowę o dzieło, umowę zlecenie, umowę o dzieło z przeniesieniem praw autorskich lub na zasadach kodeksu spółek ustawy o działalności gospodarczej (kontrakt managerski)

Wynagrodzenia są:

-akordowe- zależą od ilości zebranych rzeczy

-liniowe- dotyczą tych miejsc gdzie praca jest automatyczna

-szczeblowe- jest to rozgraniczenie stawki od do

-promocyjne- im więcej się sprzeda tym można dostać dodatkowe wynagrodzenie

Stosunki między pracownikami a pracodawcami- są to zbiorowe układy pracy, którymi zarządzają managerowie ds. personelu i ich zadaniem jest monitorowanie tych układów, rozwiązywanie problemów i konfliktów i budowanie systemu informacji i konkurencji między pracownikami.

System komunikacji z pracownikami i partycypacja (współuczestniczenie) pracowników w zarządzaniu- polega na budowaniu systemów informacyjnych i budowaniu danych oraz wdrożeniu systemów współpracy i burzy mózgów i kół jakości.

Nowoczesne zasady zarządzania zasobami ludzkimi wg. Berr Spector (1980):

1. „Ludzie powinni być traktowani jako społeczny kapitał który można rozwijać.”

2. „Uczestnictwo w podejmowaniu decyzji ma swoją wartość, a wybór pewnych opcji czy rozwiązań przez ludzi powinien opierać się na rzetelnych osądach.”

3. „Władza powinna być raczej podzielona w ramach całej organizacji niż zcentralizowaną po to aby istniały zaufanie i współpraca pomiędzy ludźmi których ceni się za realistyczne wyczucie sposobów działania i intuicje przy podejmowaniu decyzji.”

4. „Interesy wszystkich stron które maja udziały w organizacji (pracownicy, akcjonariusze, dostawcy, klienci, kooperanci) powinny być zapewnione w strategii personalnej.”

Istnieją 2 rodzaje ZZL:

1.Model twardy- polega na jasnym określeniu celów, schematycznym i proceduralnym zachowaniu pracowników, który ceni się za szybkość i precyzję wykonanych poleceń. System taki istnieje w organizacjach działających automatycznie z rutyną, gdzie pracownicy są nisko wykwalifikowani np.: hala produkcyjna. Model ten stosowany jest tam gdzie kreatywność zastępują sytuacje zagrożenia życia np.: policja, wojsko, straż pożarna

2.Model miękki- polega na realizacji nie do końca sprecyzowanych celów, polega na elastycznym reagowaniu, na zmiany gdzie kreatywność i pomysłowość pracowników odgrywa wiodącą rolę. Model ten stosuje się w reklamie czy show-biznesie, organizacjach artystycznych, nauce czyli tam gdzie nie ma rutyny, sukces zależy od motywacji pracowników, nie ma schematów postępowania.

Kultura organizacyjna- jest to system wartości i norm w obowiązujący w danej organizacji który reguluje zachowania jej członków. System ten obejmuje dwie metody modelu miękkiego „empowerment”- polega na uprawomocnieniu pracownika do samodzielnego podejmowania decyzji; druga metoda to „coaching” czyli trening pracownika do samodzielnego myślenia i podejmowania w systemie nauczania i uczenia się.

Kultura organizacyjna realizowana jest w modelu E. Schein. W modelu tym istnieją 3 poziomy:

1.Artefakty:

-językowe

-behawioralne

-fizyczne

2.Normy i wartości:

-procedury

-schematy

-lista obowiązków, które określają zachowania pracowników

3.Podstawowe założenia:

-statut

-dokumenty rejestracyjne

-strategia

-misja

-budżet

Istnieją 3 rodzaje kultur organizacyjnych:

1.Amerykańska (męska)- polega na rywalizacji i konkurowaniu pracowników, których rozlicza się za efekt pracy. W kulturze tej liczy się szybkość i umiejętności natomiast w mniejszym stopniu wiedza i doświadczenie. W kulturze męskiej możliwe jest szybki awans ale również szybka degradacja prawnika. Istnieje również olbrzymia fluktuacja kadr.

2.Europejska (żeńska)- polega na wdrożeniu systemu, gdzie priorytet uzyskuje wiedza, doświadczenie i możliwości rozwojowe pracownika. W kulturze tej pracownik doskonali się w systemie licznych szkoleń które integrują i identyfikują pracownika z organizacją. Najważniejszy jest pracownik i jego wiedza dzięki której może stopniowo awansować.

3.Japońska- polega na pracy zespołowej, jednostka liczy się o tyle ile może dać z siebie organizacji. Pracownik doceniany jest za umiejętności współpracy, identyfikację z organizacją i poświęcenie pracy. System awansów spełnia wymogi wiekowe płci i tradycji.

Kultura Antyefektywności:

1.Relacje- istnieje wyraźny podział między pracownikami różnych szczebli, pionów czy służb, brak informacji i komunikatywności.

2.Opinie- managerowie często wyrażają się niepochlebnie o pracownikach wykonawczych stosowana jest teoria X McGregora gdzie człowiek jest z natury zły, leniwy i na skróty wykonuje zadania dlatego trzeba stosować metodę kija, czyli zmuszać go do pracy, jest traktowany przedmiotowo

3.Rozeznanie- managerowie niewiele wiedza na temat rzeczywistych postaw, aspiracji, opinii pracowniczych i nie sa tym zainteresowani

4.Atmosfera- managerowie rzadko rozmawiają z szeregowymi pracownikami, jeśli dochodzi do rozmów to są to negocjacje, burzliwe dyskusje, stawianie sobie zarzutów dominuje atmosfera konfrontacji

5.Stosunek do pracowników- obawy kierowników o motywacji szeregowych pracowników, brak zaufania oraz hut emocjonalny czyli nie zważanie na problemy innych ludzi

6.Trendy- widoczny brak pozytywnego trendu w zakresie produktywności, wydajności pracy, zniechęcenie pracowników, brak motywacji sprzyjają upadkowi organizacji

Kultura Proefektywności:

1.Relacje- istnieje kompleksowa analiza sytuacji w oparciu o strategię personalną, konsultację i opinię pracowników którzy partycypują w zarządzaniu

2.Opinie- strategia zmian rewolucyjnych lub ewolucyjnych jest przeprowadzona na podstawie opinii pracownika, którego traktuje się wg oceny Y McGregora jako z natury dobrego posiadającego wiedzę, który chce z reguły angażować się aby zasłużyć na szacunek dlatego managerowie stosują metodę marchewki, czyli częstych nagród, podwyżek, awansów aby go zmotywować

3.Rozeznanie- kierownicy angażują pracowników do zmian korzystając z ich doradztwa i interesują się sprawami bieżącymi i wyznaczają wspólne strategie łączące cele pracowników i managerów

4.Atmosfera- zatrudnienie managera do spraw personalnych posiadającego kwalifikację cechy osobowe, negocjatora, pozwala rozwiązać, konflikty i odszukać wspólne wartości łączące managerów i pracowników

5.Stosunek do pracowników- zaplanowanie i zorganizowanie w przedsiębiorstwie strategii personalnej opartej na współpracy, zaufaniu i zaangażowaniu pracowników pomaga w budowie efektywnego systemu rekrutacji, selekcji, motywacji, oceny, wynagrodzenia, rozwój pracowników

6.Trendy- zaplanowanie strategii personalnej poprzez wdrożenie metody Empowermend i Coatching wpływa na wzrost konkurencyjności, wpływa na rozwój pracownika

Empowermend- jest to usamodzielnienie pracownika i uprawomocnienie do wykonania zadań

Coatching- jest to trening pracownika do samodzielnego wykonywania zadań, często utożsamiany z metodą uczenia się

Umiejętności- są to zdolności oraz wiedza zdobywana w procesie kształcenia i socjalizacji

Cechy osobowe- są to elementy osobowości, przyzwyczajenia i nawyki, które kształtują zachowanie się a wynikają z genotypu

Cechy i umiejętności managera:

Skuteczny manager:

1.Produktywność- osiąganie zamierzonych celów

2.Stawianie sobie ambitnych celów

3.Łatwość wyrażania swoich myśli i intencji

4.Dojrzałość i stanowczość (asertywność w kontaktach z ludźmi)

5.Umiejętność bycia przywódcą zespołu

6.Lojalność i pomoc zarządzającym i kolegom

7.Gotowość poświęceń dal kariery

8.Własne poczucie sensu życia

Nieskuteczny manager:

1.Posiada poszczególne problemy z wykonywaniem zadań

2.Brak umiejętności kontaktowania się z ludźmi

3.Niemożliwość przystosowania się do stylu szefa

4.Popełnia błędy przy doborze i rozwoju pracowników

5.Skłonność do nadmiernego ingerowania

6.Niepowodzenia w tworzeniu sprawnych zespołów pracowniczych.

7.Nadmierne uzależnienie od innych

Cechy charakterystyczne managera:

1.Odwaga

2.Śmiałość

3.Skłonność do ryzyka

4.Inteligencja

5.Dynamizm do działania

6.Komunikatywność

7.Samodzielność

8.Intuicja

9.Umiejętność przywódcza

Wyróżniamy 5 rodzajów stylów:

-nakazowy- sam podejmujesz decyzję i przekazujesz je do wykonania członkom zespołu

-perswazyjny- sam podejmujesz decyzję a następnie przekonujesz zespół do swoich racji

-konsultatywny- przed podjęciem decyzji zasięgasz opinii zespołu

-partycypacyjny- włączasz uczestników zespołu w procesy podejmowania decyzji

-demokratyczny- prawo decydowania pozostawiasz grupie

Makroekonomia - przykład

Makroekonomia jest działem ekonomii, który zajmuje się badaniem gospodarki narodowej jako całości.

Makroekonomia zajmuje się badaniem agregatowych (Wielkości agregatowe rozumiane są jako wielkości zbiorcze, np. produkcja jako suma różnych rodzajów produkcji rolnej, przemysłowej, rzemieślniczej), zmiennych ekonomicznych, dotyczących całej gospodarki, a w szczególności: produkcji, zatrudnienia, popytu, inwestycji, ogólnego poziomu cen itd., a także próbuje zidentyfikować siły i czynniki określające kształtowanie się poziomów i zmian tych agregatów.

Różnica między mikroekonomią a makroekonomią.

Mikroekonomia bada przede wszystkim - na odpowiednim szczeblu abstrakcji - konkretne rynki, natomiast makroekonomia zajmuje się głównie powiązaniami między różnymi częściami gospodarki.

W makroekonomii stosuje się więc uproszczone elementy konstrukcyjne przy budowie różnych modeli, aby móc wyjaśnić, jak pasują one do siebie i w jaki sposób wzajemnie na siebie wpływają; a zatem konstruuje się szerokie agregaty, tj. zagregowana podaż, zagregowany popyt, popyt na pieniądz, dochód narodowy, konsumpcja, inwestycje, oszczędności, zasób kapitału, budżet państwa itp.

Makroekonomia ma do spełnienia dwie podstawowe funkcje:

poznawczą - makroekonomia próbuje określić, wyjaśnić i przewidzieć występowanie i przebieg zjawisk i procesów gospodarczych.

aplikacyjną- makroekonomia usiłuje określić skuteczne sposoby oddziaływania rządu na przebieg procesów gospodarczych.

Makroekonomia stara się odpowiedzieć na wiele kluczowych pytań:

•Jakie czynniki określają dochód narodowy i poziom produkcji?

•Co określa ogólny poziom cen i jaki jest wskaźnik inflacji?

•Jakie determinanty określają zatrudnienie w gospodarce i poziom bez­robocia w danym kraju?

•Jakie decyzje powinien podjąć rząd, aby przeciwdziałać inflacji, bezrobociu i recesji?

•Jak polityka monetarna i fiskalna państwa wpływa na ogólny poziom cen, dochodu, produkcji, zatrudnienia i poziomu bezrobocia?

Wzrost gospodarczy

Teoria wzrostu gospodarczego stara się uchwycić czynniki, które decydują o zmianach podstawowych makrowielkości gospodarczych, tj. produkcji, inwestycji, konsumpcji, inwestycji czy zatrudnienia.

Termin wzrost gospodarczy jest jednym z kluczowych pojęć makroekonomii i rozumiany jest jako stale zwiększająca się zdolność danego kraju do wytwarzania oraz ciągłego ulepszania dóbr i usług służących do zaspokojenia określonych potrzeb ludzkich, mająca swój wyraz we wzroście PKB. Wymaga to jednak ciągłej akumulacji kapitału dzięki gromadzonym oszczędnościom i inwestycjom, ciągłego doskonalenia ludzkich umiejętności, a także wprowadzania postępu technicznego.

Wzrost gospodarczy mierzy się przeważnie rocznym przyrostem PKBper capita (PKB na 1 mieszkańca) lub stopą wzrostu wyrażającą stosunek przyrostu dochodu narodowego brutto do jego poziomu z roku poprzedniego.

Proces ogólnego wzrostu poziomu cen i kosztów w gospodarce określamy mianem inflacji. Z inflacją mamy do czynienia wówczas, gdy rosną ceny masła, pieczywa, paliw, usług fryzjerskich, turystycznych oraz innych towarów i usług, a także wtedy, gdy rosną płace, ceny gruntów oraz czynsze za wynajem dóbr kapitałowych (np. mieszkania, lokalu przeznaczonego na działalność gospodarczą). Należy jednak pamiętać, że w okresach inflacji ceny i koszty nie rosną w tym samym tempie (np. cena chleba może rosnąć znacznie szybciej niż cena rowerów).

Z definicji wynika, że nie każdy wzrost cen stanowi inflację. Należy tu zaznaczyć, że zmiany cen na pojedynczym rynku, spowodowane zmianami warunków funkcjonowania tego rynku, nie są inflacją. Inflacja pojawia się dopiero wówczas, gdy bardzo wiele cen w całej gospodarce rośnie jednocześnie, powodując wzrost poziomu cen.

Podstawowym miernikiem inflacji jest stopa inflacji.

Stopa inflacji mierzy zmianę przeciętnego poziomu cen i zwykle podawana jest w procentach na rok, nawet gdy jest obliczana częściej, w każdym kwartale czy dla każdego miesiąca.

Stopę inflacji oblicza się zgodnie z formułą:

stopa inflacji = [ (poziom cen w roku bieżącym - poziom cen w roku poprzednim)/ poziom cen w roku poprzednim ] ■ 100.

W przypadku, gdy w gospodarce mamy do czynienia z utrzymującym się spadkiem poziomu cen (czyli sytuacją odwrotną do inflacji), wtedy określamy ją mianem deflacji. Występuje ona najczęściej w okresach pogorszenia się koniunktury w gospodarce i nie jest wcale zjawiskiem pożądanym.

Inflację oblicza się przeważnie w okresie roku; w przypadku gdy jest ona bardzo wysoka, to wówczas oblicza się ją dla okresów miesięcznych. Stosunkowo wysoki wzrost poziomu cen odnotowano w Europie Środkowej na początku 1920 r., w Ameryce Łacińskiej w 1980 r., w Polsce i byłym ZSRR w okresie zmierzchu systemu komunistycznego.

Jednakże największy w skali światowej oraz w historii inflacji wzrost poziomu cen zanotowano w Niemczech w latach 1922-1923, kiedy to inflacja osiągnęła poziom jedenastocyfrowy (wskaźnik cen wzrósł od 1 do 10.000.000.000).

Mimo że ekonomiści traktują inflację jako poważny problem gospodarczy, to nie ma wśród nich zgodności co do przyczyn jej powstawania. Najogólniej biorąc, jedni upatrują źródeł inflacji w tzw. popytowej stronie rynku, inni zaś - w sferze produkcji i sposobie, w jaki zorganizowane są współczesne społeczeństwa (podażowa strona rynku).

Skutki wzrostu ogólnego poziomu cen w gospodarce odczuwane są zarówno przez producentów, jak i przez konsumentów. Producenci odczuwają inflację poprzez wzrost kosztów produkcji, utrudnienie prowadzenia rachunku ekonomicznego oraz zmniejszenie popytu nabywców, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia ilości wytwarzanych dóbr lub usług, zaś wśród konsumentów zaobserwować można spadek zaufania do pieniądza (ludzie starają się jak najszybciej zamienić posiadane pieniądze na konkretne towary, ponieważ siła nabywcza pieniądza w okresie inflacji najczęściej spada).

Szkody wywołane inflacją zależą generalnie od wysokości stopy inflacji oraz od tego, czy jest ona przewidywana czy też nieprzewidywana. Na nieprzewidywanej inflacji niektórzy zyskują, zaś niektórzy tracą. Do tych, którzy zyskują na nieprzewidywanej inflacji, zaliczamy dłużników oraz rząd, zaś do tych, którzy niewątpliwie na niej tracą - posiadaczy depozytów na rachunkach oszczędnościowych płatnych na żądanie, wierzycieli, nabywców obligacji oraz podatników.

Pojęcie bezrobocia jest ściśle związane z pojęciem zasobu pracy lub zasobu siły roboczej.

Zasób siły roboczej obejmuje wszystkich ludzi, którzy pracują oraz wszystkich bezrobotnych, którzy - posiadając możliwość oraz chęć do pracy - nie mogą znaleźć zatrudnienia i są zarejestrowani w urzędach pracy, inaczej mówiąc:

zasoby siły roboczej = liczba osób zatrudnionych + liczba osób bezrobotnych

Bezrobocie nie jest zjawiskiem o charakterze statycznym, lecz podlega ciągłym wahaniom wynikającym z wahań dochodu i produkcji w gospodarce oraz z innych przyczyn, często o charakterze obiektywnym i subiektywnym.

Główną przyczyną wzrostu lub spadku bezrobocia są wahania koniunkturalne w gospodarce, w wyniku których następuje spadek lub wzrost poziomu produkcji i dochodu. Każdemu spadkowi dochodu towarzyszy przeważnie odpowiednie zwiększenie bezrobocia, natomiast w okresie ożywienia i rozkwitu, kiedy następuje wzrost zatrudnienia, bezrobocie zmniejsza się.

Produkt krajowy brutto i dochód narodowy

W każdej gospodarce kluczowe znaczenie odgrywa właściwy pomiar makroekonomiczny, obrazujący osiąganą w niej wielkość agregatowych (globalnych) efektów wytwórczych w określonym czasie.

Pomiar makroekonomiczny jest efektem stosowania w praktyce systemu rachunków narodowych (systemu rachunkowości społecznej), który jest zbiorem rachunków ekonomicznych zawierających informacje dotyczące działalności ekonomicznej w całej gospodarce, w sposób użyteczny dla celów analiz ekonomicznych, prognoz i polityki gospodarczej.

W statystyce międzynarodowej wyróżnia się dwa systemy rachunków narodowych:

•System Produkcji Materialnej (ang. Material Product System - MPS);

•System Rachunków Narodowych (ang.  System of National Accounts -SNA).

•

Zasadnicza różnica między tymi systemami polega przede wszystkim na odmiennym określaniu sfery gospodarki tworzącej nową wartość.

System MPS wykorzystywany jest przy obliczaniu dochodu narodowego w krajach o gospodarce centralnie planowanej i opiera się na klasyfikacji gospodarki narodowej, w której wyróżnia się dwie sfery:

•produkcyjną (produkcji materialnej i usług materialnych), w której wytwarza się dochód narodowy i do której zalicza się takie działy gospodarki narodowej, jak: przemysł, budownictwo, rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, transport, łączność, handel i gospodarkę komunalną;

•nieprodukcyjną, która wpływa na sferę produkcyjną i uczestniczy w podziale dochodu narodowego. Działanie poza sferą produkcyjną polega na świadczeniu usług niematerialnych nastawionych na zaspokojenie potrzeb ludzkich w takich dziedzinach, jak: oświata i wychowanie, kultura i sztuka, ochrona zdrowia i opieka społeczna, kultura fizyczna, turystyka i wypoczynek, gospodarka mieszkaniowa, a także na świadczeniu usług zaspokajających głównie potrzeby ogólnospołeczne, tj.: nauka, administracja państwowa, obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne, wymiar sprawiedliwości, finanse i ubezpieczenia, organizacje polityczne, związki zawodowe i inne.

System SNA jest wykorzystywany przy obliczaniu dochodu narodowego we wszystkich krajach gospodarki rynkowej i polega na traktowaniu obu sfer gospodarki, tj. materialnej i niematerialnej, jako tworzących dochód narodowy. Zgodnie z tym systemem, każda działalność gospodarcza przynosząca dochód uznawana jest za działalność gospodarczą tworzącą dochód narodowy. Według tego systemu na wartość dochodu narodowego składa się nowo wytworzona wartość dóbr i usług materialnych oraz świadczonych usług niematerialnych.

W ekonomii istnieje wiele sposobów mierzenia ogólnego poziomu aktywności gospodarczej, miernikami najczęściej stosowanymi w polityce gospodarczej jest produkt krajowy brutto (PKB) i produkt narodowy brutto (PNB).

Produkt krajowy brutto (ang. Gross Domestic Product –GDP) stanowi miarę produkcji wytworzonej w ciągu roku przez czynniki wytwórcze znajdujące się na terenie danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.

Produkt krajowy brutto można obliczyć trzema sposobami:

•poprzez sumowanie produktów,

•poprzez sumowanie dochodów,

•poprzez sumowanie wydatków.

Metoda sumowania produktów polega na sumowaniu wartości produkcji dóbr i usług w różnych gałęziach gospodarki, np. w przemyśle, budownictwie, rolnictwie, leśnictwie itp. w ciągu roku.

Przedsiębiorstwa, aby wytwarzać dobra lub świadczyć usługi, nabywają usługi świadczone przez gospodarstwa domowe, ale jednocześnie kupują środki i przedmioty pracy od innych przedsiębiorstw.

Jeżeli np. do PKB włączymy wartość wyprodukowanych produktów, to aby uniknąć podwójnego liczenia, każde przedsiębiorstwo nalicza tylko wartość dodaną.

Wartość dodana to przyrost wartości dóbr będący efektem danego procesu produkcji. Oblicza się ją przed odjęcie od wartości dóbr wyprodukowanych w danym przedsiębiorstwie sumy kosztów rzeczowych czynników produkcji zużytych przy wytwarzaniu tych dóbr.

Z pojęciem wartości dodanej ściśle związane jest rozróżnienie między dobrami finalnymi i pośrednimi. Dobra finalne są to te dobra, które nabywane są przez ostatecznych użytkowników, czyli nie są przeznaczone do dalszej obróbki czy odsprzedaży. Natomiast dobra lub usługi, które są w całości zużywane przez przedsiębiorstwa przy wytwarzaniu innych dóbr lub usług, noszą nazwę dóbr pośrednich.

Metoda sumowania dochodów polega na zsumowaniu płac i zysków, jakie uzyskiwane są przez różne podmioty gospodarcze wytwarzające PKB.

Metodę tą można wyjaśnić na przykładzie sprzedawcy mebli. Dochodem dla sprzedawcy mebli jest różnica między przychodem ze sprzedaży mebli a ceną hurtową. Część tego dochodu zawarta jest w:

•wynagrodzeniach, jakie sprzedawca mebli płaci swoim pracownikom,

•czynszach, jakie musi płacić za wynajem lokalu,

•odsetkach, jakie musi spłacić w przypadku zaciągnięcia kredytu bankowego.

Pozostałą część dochodu stanowi zysk, który jest wliczany do dochodu właściciela sprzedającego meble.

Metoda sumowania wydatków polega na sumowaniu wartości pieniężnej wszystkich produktów finalnych. Metoda ta sumuje wydatki na dobra i usługi różnych podmiotów gospodarczych, tj.: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo. Stosując tę metodę pomiaru, PKB można zapisać :

PKB = C + I + G + NX,

gdzie:  

C - konsumpcja,

I - inwestycje,

G - zakupy rządowe,

NX - eksport netto.

Konsumpcja (C) definiowana jest jako wydatki gospodarstw domowych na:

•dobra konsumpcyjne trwałego użytku, tj. lodówki, odkurzacze, jachty, telewizory,

•dobra konsumpcyjne nietrwałego użytku, tj. żywność, odzież i obuwie,

•usługi, tj. usługi krawieckie, transport publiczny,, usługi medyczne.

Inwestycje (I) pojmowane są jako suma wydatków przedsiębiorstw na zakup dóbr kapitałowych, tj. fabryki, maszyny oraz wydatków gospodarstw domowych związanych z budową domu lub kupnem nowego mieszkania.

Zakupy rządowe (G) definiowane są jako suma wszystkich wydatków władz centralnych i lokalnych na dobra i usługi przeznaczone na cele publiczne (np. nabywanie broni i sprzętu wojskowego, wyposażenie dla policji, budowę autostrad).

Eksport netto (NX) jest to wartość eksportu pomniejszona o import.

W niektórych krajach (Stany Zjednoczone, Francja, Wielka Brytania czy kraje Beneluksu) wydatki na konsumpcję dochodzą nawet do 2/3 PKB.

Przykład:

Rolnik posiada ziemię i sieje pszenicę, sprzedaje ją następnie młynarzowi za 200 zł. Młynarz z otrzymanej pszenicy produkuje mąkę i sprzedaje ją piekarzowi za 400 zł, który z kolei wypieka chleb i sprzedaje go konsumentom za 600 zł.

Oblicz:

-Całkowitą wartość transakcji

-Wartość dodaną wytworzoną przez rolnika, młynarza i piekarza

-Wydatki na dobra finalne

-Dochody właścicieli czynników wytwórczych

-Całkowita wartość transakcji 1200 zł

-Dla rolnika wartość dodana wynosi 200 zł; dla młynarza (400 – 200) wynosi 200 zł; dla piekarza 200 zł (600-400). W efekcie suma wartości dodanej = 600.

-Dobrem finalnym jest dobro konsumpcyjne - chleb. Wydatki na dobra finalne = 600 zł.

-Przy produkcji dóbr właściciele czynników wytwórczych (rolnik, młynarz, piekarz) osiągnęli dochody równe 600 zł.

W celu zapewnienia identyczności wyników rachunku PKB dokonanego metodą sumowania wydatków z rachunkiem PKB dokonanym metodą sumowania produktów i dochodów, niezbędne jest dokonanie pewnych korekt związanych z podatkami pośrednimi i subsydiami. Podatki pośrednie (Te) płacone są w cenie nabywanych produktów (np. podatek od wartości dodanej (VAT), podatek akcyzowy) i uszczuplają kwoty, jakie przedsiębiorstwa mogą przeznaczyć na nabywanie czynników produkcji. Z tego też względu musimy odjąć wielkość podatków pośrednich w rachunku PKB. Natomiast subsydia (B) otrzymywane przez przedsiębiorstwa z budżetu państwa powodują zwiększenie przychodów przedsiębiorstw i w efekcie także wzrost wydatków na czynniki produkcji. Dlatego subsydia muszą być włączone przy obliczaniu PKB.

W związku z uwzględnieniem podatków pośrednich i subsydiów wyróżniamy PKB w cenach rynkowych i PKB w cenach czynników produkcji.

PKB w cenach rynkowych jest miarą produkcji krajowej łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi. Jeżeli konsumpcję (C), inwestycje (I), wydatki państwa (G) i eksport netto (NX) wyrazimy w cenach rynkowych, łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi, wartość dodaną (produkcję netto) wytworzoną w gospodarce można zapisać jako: C + I + G + NX. W rezultacie:

PKB w cenach rynkowych = C + I + G + NX

Natomiast PKB w cenach czynników produkcji jest miarą produkcji krajowej z pominięciem podatków pośrednich (Te) i uwzględnieniem subsydiów (D).

PKB w cenach czynników produkcji = C + l + G + NX - Te + D

Ta właśnie kategoria PKB odpowiada obliczaniu PKB metodami sumowania produktów i sumowania dochodów

Pojęciem szerszym od produktu krajowego brutto i bardziej zbliżonym do rzeczywistych agregatowych (globalnych) efektów wytwórczych w gospodarce jest produkt narodowy brutto (ang. Gross National Product - GNP).

Produkt narodowy brutto (PNB) jest miarą całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług, czynników produkcji, tzn. zarówno w kraju jak i za granicą.

Inaczej mówiąc, PNB to wynik, który otrzymujemy wyrażając w złotówkach całą różnorodność dóbr i usług: dywanów, telewizorów, jabłek, komputerów, usług fryzjerskich, helikopterów, jakie Polacy wytwarzają przy użyciu własnej siły roboczej, swoich gruntów i zasobów kapitałowych w ciągu roku.

PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności lub pracy za granicą (Dn). Dochody netto należy rozumieć jako różnicę między dochodami obywateli danego kraju uzyskanymi za granicą (Du) a odpływem dochodów z własności lub pracy należnych cudzoziemcom (Dz).

PNB można więc zapisać za pomocą następującej tożsamości:

PNB = PKB + Dn

Du > Dz => PNB > PKB

Du < Dz => PNB < PKB

Du = Dz => PNB = PKB.

W przedstawionych dotychczas miarach makroekonomicznych, tj. PKB i PNB, zakłada się, że zasoby wykorzystywane w procesach produkcji nie ulegają zużyciu. W praktyce bowiem stosowane do produkcji maszyny i urządzenia produkcyjne podlegają ciągłemu procesowi zużycia fizycznego. Każdego roku pewna część zasobu kapitału zużywa się. Ekonomicznym odzwierciedleniem procesu zużywania się istniejącego zasobu kapitału trwałego jest amortyzacja. Zużywanie się zasobu kapitału fizycznego oznacza, że część dóbr wytwarzanych w gospodarce trzeba przeznaczyć na odtworzenie zużytego kapitału. Oznacza to, że część łącznych inwestycji, tzw. inwestycji brutto (lb), musi być przeznaczona na odtworzenie zużytego zasobu kapitału, zaś pozostała część inwestycji, tzw. inwestycje netto (ln), może być wykorzystana na powiększenie istniejącego zasobu kapitału.

Zatem:

In  = Ib  - A

gdzie: A - amortyzacja.

Pomniejszając PNB o wielkość amortyzacji środków trwałych, otrzymujemy produkt narodowy netto (PNN) w cenach rynkowych (ang. Net National Product- NNP), co możemy zapisać:

PNN = PNB-A.

A zatem możemy powiedzieć, że PNN jest miarą ilości pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu niezbędnej ilości pieniędzy wystarczającej do sfinansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie. PNN stanowi zwykle 89-92% PNB.

Z kolei ogół dochodów wypłacanych za wykorzystanie czynników produkcji w określonym czasie ich właścicielom wyraża dochód narodowy (DN) (ang. National Income - NI).

Należy zaznaczyć, że tymi czynnikami są: kapitał, ziemia, praca, ich właściciele zaś za korzystanie z tych czynników otrzymują odpowiednio: procent, rentę i płacę. Z tego też względu mówimy, że dochód narodowy jest sumą procentów, rent i płac.

Dochód narodowy obliczamy, odejmując od produktu narodowego netto w cenach rynkowych podatki pośrednie (Te). Zatem:

DN = PNN - Te.

Dochód narodowy nie informuje jednak o tym, ile pieniędzy zarabiają konsumenci. Tę pozycję rachunku ogólnonarodowego stanowią dochody osobiste (DO).

Dochody osobiste (ang. Personal Income - PI) oznaczają całkowity dochód uzyskiwany przez obywateli przed opłaceniem podatków.

Wielkość dochodów osobistych oblicza się odejmując od dochodu narodowego nie rozdzielone zyski przedsiębiorstw (Nz), podatki od dochodów przedsiębiorstw (TP), składki na ubezpieczenia społeczne (Us) oraz dodając odsetki od długów zaciągniętych przez podmioty niegospodarcze, tj. rząd, gminy (0D), płatności transferowe państwa, tj. renty, emerytury, zapomogi, dotacje, zasiłki (BG), a także płatności transferowe przedsiębiorstw na rzecz osób prywatnych (BP). Dochody osobiste można więc zapisać za pomocą następującej tożsamości:

DO = DN - Nz - TP - Us + 0D + BG + BP

Dane o dochodach osobistych nie mówią nam jeszcze o tym, ile pieniędzy ma ludność do wydania. Dochody ludności netto z powodu opodatkowania są zwykle dużo niższe niż jej dochody całkowite. Dlatego też w systemie rachunkowości narodowej operuje się często kategorią dyspozycyjnych dochodów osobistych (DDO).

Dyspozycyjne dochody osobiste (ang. Disposable Per­sonal Income - DPI) to dochody osobiste po zapłaceniu podatków, które przeznaczone są na bieżącą konsumpcję oraz na oszczędności.

Wielkość dyspozycyjnych dochodów osobistych obliczamy odejmując od dochodu osobi­stego (DO) podatki bezpośrednie płacone przez ludność od osiągniętych dochodów (Td) oraz różne zobowiązania ludności (tj. grzywny, kary pieniężne, opłaty skarbowe) wpłacane do budżetu (Z0).

DDO = DO - Td - Z0.

Kategorie produktu i dochodu narodowego wskazują na wielkość produkcji wytworzoną w gospodarce, lecz są mało przydatne do oceny poziomu rozwoju gospodarczego i stopnia dobrobytu ludności danego kraju.

Do takich celów wykorzystuje się PNB w przeliczeniu na 1 mieszkańca, czyli PNB per capita. Obliczamy go dzieląc PNB wytworzony w danym kraju przez liczbę mieszkańców tego kraju.

Możemy mówić o nominalnym i realnym PNB na 1 mieszkańca.

Nominalny PNB per capita to PNB w cenach bieżących, wytworzony w danym kraju w ciągu roku, podzielony przez liczbę mieszkańców tego kraju. Umożliwia on badanie różnic między krajami w danym roku, wyrażonych w cenach bieżących.

Natomiast realny PNB per capita, będący ilorazem realnego PNB i liczby mieszkańców kraju, informuje o wielkości efektu pracy społeczeństwa przypadającej na 1 mieszkańca.

   

PNB, liczony w sposób tradycyjny, nie jest uznawany za zadowalający miernik poziomu dobrobytu społecznego. W celu określenia dokładniejszej miary jakości życia ludzi, w 1972 roku W. Nordhaus i J. Tobin opracowali koncepcję miernika, który nazwali wskaźnikiem dobrobytu ekonomicznego netto - DEN (ang. net economic welfare - NEW).

Wskaźnik ten koryguje PNB przez:

- pomniejszenie o szacunkową wartość wytworzonych w gospodarce niepożądanych produktów zwanych społecznymi kosztami lub „antydobrami";

- dodanie wartości dóbr i usług o charakterze nierynkowym;

- włączenie wartości czasu wolnego.

Dobrobyt ekonomiczny netto jest więc próbą oszacowania skali tych zjawisk i włączenia ich do PNB, tak aby stał się on bardziej adekwatnym miernikiem poziomu dobrobytu w danym kraju.

Wartość dobrobytu ekonomicznego netto jest większa od PNB, natomiast tempo jego wzrostu jest niższe niż dynamika PNB.

Metody uwzględniania zmian cen

Ponieważ PNB obliczany jest w cenach bieżących, inflacja zniekształca wyniki porównań danych z różnych okresów. Jeżeli ceny rosną, wówczas PNB odzwierciedli inflację, przedstawiając przejaskrawiony obraz wzrostu produkcji rzeczywistych dóbr i usług. Dlatego też, jeśli PNB ma stanowić rzeczywistą miarę zmian w rozmiarach produkcji, należy wyeliminować efekt, jaki przynosi zmiana cen.

Eliminacji takiej dokonuje się przez wybór roku bazowego, z którego ceny dóbr i usług przyjmowane są jako stałe. Oznacza to np., że jeśli za rok bazowy przyjmiemy 1996 i jeśli 1 kg mąki kosztował w tym roku 1,30 zł, to również w 1999 roku wartość wyprodukowanej przez młyny mąki liczona będzie w tej samej cenie, mimo że cena ta w 1999 roku była wyższa.

Produkt narodowy brutto liczony w cenach stałych przyjęto nazywać realnym PNB, zaś produkt narodowy brutto obliczany bez przeliczania skutków zmian cen - nominalnym PNB lub PNB w cenach bieżących. A zatem możemy napisać, że:

realny PNB = (nominalny PNB / deflator PNB) * 100

Eliminacji wpływu zmiany cen na poziomie PNB w skali całej gospodarki dokonuje się za pomocą tzw. przelicznika (deflatora) PNB. Deflator PNB jest to stosunek nominalnego PNB (w cenach bieżących) do realnego PNB (w cenach stałych), wyrażony w postaci wskaźnika:

deflator PNB = (nominalny PNB / realny PNB) * 100

Deflator PNB wyraża koszt nabycia dóbr i usług finalnych uwzględnionych w PNB w jakimś roku w stosunku do kosztu nabycia tych samych pozycji w roku bazowym. A zatem deflator PNB jest miarą przeciętnego wzrostu lub spadku cen w kraju na wszystkie dobra i usługi wchodzące w skład PNB. Należy również pamiętać, że za pomocą deflatora PNB można przeliczyć nominalny PNB na realny PNB i odwrotnie.

Nałoży jednak pamiętać, że deflator PNB nie jest liczony bezpośrednio. Bezpośrednio obliczany jest nominalny i realny PNB, deflator PNB zaś uzyskujemy przez podzielenie tych dwóch kategorii.

Istnieją jednak inne wskaźniki (indeksy) ogólnego poziomu cen, liczone w sposób bezpośredni. Dotyczy to wskaźnika cen dóbr konsumpcyjnych (ang. Consumer Price Index, CPI), nazywanego także wskaźnikiem cen detalicznych towarów i usług konsumpcyjnych, oraz wskaźnika cen produkcji (ang. Producer Price lndex, PPI), nazywanego także wskaźnikiem cen hurtowych.

Wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych jest najpowszechniejszym narzędziem pomiaru ogólnego poziomu cen i informuje o przeciętnych zmianach cen towarów i usług (tj. żywność, odzież, mieszkanie, transport) objętych obserwacją w badanym okresie w stosunku do cen z roku przyjętego za bazowy, przy założeniu, że struktura wydatków ludności w okresie bazowym i badanym (objętym obserwacją) jest identyczna. Wskaźnik ten określa koszt utrzymania typowej miejskiej rodziny. Ze względu na to, że ceny niektórych dóbr (np. żywności, odzieży, prądu, gazu) są dla szerszego kręgu społeczeństwa ważniejsze od cen dóbr luksusowych (np. biżuteria, futra, wille), dlatego też każdy towar posiada swoją wagę, która odpowiada udziałowi danego dobra w całkowitych wydatkach konsumpcyjnych.

Do obliczania indeksu cen dóbr konsumpcyjnych w większości państw europejskich i w Stanach Zjednoczonych wykorzystywana jest formuła Laspeyresa, zaś do obliczania deflatora PNB - formuła Paaschego.

Indeks Laspeyresa prezentuje zmiany wartości (cen) reprezentowanego koszyka dóbr i usług, pochodzącego z roku podstawowego (t0):

Ruch okrężny produktu i dochodu w gospodarce

-Ruch okrężny produktu i dochodu między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami

-Ruch okrężny produktu i dochodu między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami z uwzględnieniem inwestycji i oszczędności

-Ruch okrężny produktu i dochodu między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami i państwem

Tworzenie i rozdysponowanie produktu krajowego w Polsce

Pomiar aktywności makroekonomicznej w całej gospodarce możliwy jest dzięki zastosowaniu rachunków narodowych. W Polsce w systemie rachunków narodowych zestawiane są: rachunki bieżące, rachunki akumulacji i bilanse.

Suma transakcji na każdym z rachunków bieżących i rachunków akumulacji jest zbilansowana tzw. sumą bilansującą, która jest różnicą między przychodami i rozchodami.

Całość gospodarki narodowej podzielono na sektory instytucjonalne na podstawie kryterium celów ekonomicznych oraz rodzaju głównych zachowań podmiotów gospodarczych. Wyróżnia się następujące sektory:

•przedsiębiorstw niefinansowych,

•instytucji finansowych i ubezpieczeniowych,

•instytucji rządowych i samorządowych,

•gospodarstw domowych,

•instytucji niekomercyjnych,

•zagranica.